Dijital Tükenme İlkesi ve Güncel Sorunlar
Giriş
İnternetin hayatımıza girmesiyle dijital dönüşüm hayatımızın her alanını etkilemektedir. Bu dijitalleşme akımı, fikri mülkiyet hukukun da değişimine ve dönüşüme neden olmuştur. Eskiden eser sahipleri eserlerini fiziki olarak cisimlendirmekte (basmakta/yayınlamakta) zorlanırken dijital dönüşümle beraber tek işlemle tüm dünyaya sunmaları mümkündür ancak bu durum her zaman eser sahibi için olumlu sonuçlar doğurmamaktadır. Eser sahibi kopya kullanımdan arzı bölgesel olarak sınırlandırmaya kadar birçok sorunla karşılaşmaktadır. Bu sorunlardan biride bu çalışma kapsamında inceleyeceğim dijital tükenme ilkesi ve bu ilkenin uygulamasıdır.
Yayma Hakkı ve Tükenme İlkesi
Kanunun ilk halinden günümüze kadar birçok değişim geçirmiş olsa da 2001 yılındaki son değişiklikle yayma hakkı FSEK 23. maddede “bir eserin aslını veya çoğaltılmış nüshalarını, kiralamak, ödünç vermek, satışa çıkarmak veya diğer yollarla dağıtmak hakkı” olarak tanımlanmıştır. Bu tanımdan yola çıkarak Yargıtay kararlarında ticarete veya piyasaya suma ve benzeri ifadelerle bu hakkı somutlaştırmıştır (Açıkgöz 2021: 52; Akıncı 2021: 22; Aksu 2016: 2).
Yayma hakkından söz edebilmek için eseri elinde bulundurmak veya eser sahibi olmak zorunlu değildir. Çıkmamış bir oyunun internet üzerinden eser sahibinden izinsiz ön sipariş alması, yani başlı başına icapta bulunmak yayma hakkını ihlal eder (Açıkgöz 2021: 54; Suluk-Karasu-Nal 2021: 87).
Yayma hakkının kapsamında olan kiralama eseri ivaz karşılığında başka bir kişiye belirli süreli devir işlemini içerirken ödünç verme aynı işlemin ivazsız halidir. Önemle belirtmek gerekir ki, kütüphanelerin kitap ödünç vermesi bu hakkın ihlali kapsamında değerlendirilebilirken bireylerin kendi aralarındaki ödünç verme işlemi tamamen serbesttir (Akıncı 2021: 25; Suluk-Karasu-Nal 2021: 88). Bu bakımdan doktrinde ve Yargıtay kararlarında yayma hakkının ihlali için ticari menfaat bir şart olarak aranmamaktadır (Akıncı 2021: 23-24).
Tükenme ilkesi, eser sahibinin münhasırında olan hakların, eserin bir kez satışa sunulmasından sonra eser sahibin bakımından haklarının tükenmesidir (Açıkgöz 2021: 67; Akıncı 2021: 59; Aksu 2016: 4; Suluk-Karasu-Nal 2021: 10-11). Tükenme ilkesi, ülkesel, bölgesel ve uluslararası şekilde belirlenebilir olup SMK tüm haklar bakımından uluslararası tükenme ilkesini benimserken FSEK 23. maddenin 2. fıkrasında yayma hakkı için belirlenmiş olup “eser sahibinin izniyle yurt dışında çoğaltılmış nüshaların yurt içine getirilmesi ve bunlardan yayma yoluyla faydalanma hakkı münhasıran eser sahibine aittir. Yurt dışında çoğaltılmış nüshalar her ne surette olursa olsun eser sahibinin ve/veya eser sahibinin iznini haiz yayma hakkı sahibinin izni olmaksızın ithal edilemez. Kiralama ve kamuya ödünç verme yetkisi eser sahibinde kalmak kaydıyla, belirli nüshaların hak sahibinin yayma hakkını kullanması sonucu mülkiyeti devredilerek ülke sınırları içinde ilk satışı veya dağıtımı yapıldıktan sonra bunların yeniden satışı eser sahibine tanınan yayma hakkını ihlal etmez”, kanunda ülkesel tükenme ilkesi kabul edilmiştir (Açıkgöz 2021: 87; Akıncı 2021: 59-61; Aksu 2016: 4-5; Suluk-Karasu-Nal 2021: 10-13).
Bu ilkenin uygulanabilmesi için eser sahibi tarafından veya izniyle piyasaya sunulmalı ve sonraki satışlardaki eser orijinal olmalıdır. Korsan satış veya orijinal eserin kötüleştirerek satışa sunulması durumlarında tükenme ilkesi gündeme gelmeyeceğinden eser sahibinin haklarının ihlali doğar (Açıkgöz 2021: 88-93; Aksu 2016: 5; Suluk-Karasu-Nal 2021: 11).
Dijital Tükenme İlkesi ve Yargı Kararları
Dijital tükenme ilkesi, eserin fizikselleştirmeden dijital ortamda yayılması sonucu yayıma hakkının tükenmesini ifade eder (Açıkgöz 2021: 98-99; Akıncı 2021: 106). Bu tükenmeye örnek olarak kitapların fiziksel olarak basılmadan e-kitap olarak satışa sunulması veya oyunlar CD’lere basılmadan belirli platformlar üzerinden satışa sunulması gösterilebilir. Eserlerin fiziki kopyalarının dijital platformlar üzerinden satılması dijital tükenme olarak değerlendirilemez çünkü dijital tükenme satış platformuna göre değil eserin dijital halinin satışa sunulmasını kapsamaktadır (Akıncı 2021: 106-107).
Değineceğimiz ilk karar Usedsoft kararı olup bu kararda ABAD, süresiz münhasır olmayan lisans sözleşmeleri yoluyla ikinci el yazılım lisanslanmasını satış olarak değerlendirmiş, eser sahibi ile yapılan lisans sözleşmesini bölerek üçüncü kişilere devrin mümkün olmadığını ayrıca devir gerçekleştikten sonra satış yapan taraf bakımından eser kullanılamaz hale gelmediğinden bahisle bu durumun çoğaltma hakkının bir görünümü olduğu ve tükenme ilkesinin bu olay bakımından kapsam dışında olduğu yönünde karar vermiştir (Açıkgöz 2021: 121-124; Akıncı 2021: 115-116; Suluk-Karasu-Nal 2021: 13-14).
Usedsoft kararının bilgisayar programlarına ilişkin olmasına karşın inceleyeceğimiz bir diğer karar ise diğer dijital eserlerle ilgili olan Tom Kabinet kararıdır. Bu kararda ABAD Usedsoft kararında kabul ettiği fiziki ve dijital eserler arasındaki uygulanması gereken eşit muamele ilkesini reddederek tükenme ilkesinin diğer dijital eserler için uygulanmayacağını kabul etmiştir (Açıkgöz 2021: 130-135; Akıncı 2021: 128-130; Suluk-Karasu-Nal 2021: 15)
Dijital Tükenme İlkesi Bağlamında Karşılaşılan Güncel Sorunlar
İlk sorun dijital satış işleminin teknik kısmı ile ilgilidir. İlk olarak eserin veri olarak aktarılması durumunda aktarılan verilerin orijinal ile birebir aynı olduğu durumlarda yani orijinal verinin aktarılması durumu için “taşıyıcısız veriler” terimi kullanılmakta olup bu terim orijinal eserin devamlı olarak aktarılması durumlarında kullanılır. Diğer yandan günümüzde kopya oluşturmaya gerek olmaksızın orijinal verinin birden fazla kişiye aynı anda aktarmak mümkündür. Bu durumda aktarımın tekniğine göre dijital tükenme ilkesinin uygulanabilirliği sorgulanacaktır (Açıkgöz 2021: 235-254; Aksu 2016: 9-10; Drakšas 2023: 41-42). Bu hususlara rağmen genel anlamda dijital alanda tükenme ilkesinin var olduğunu söylemek yerinde olacaktır.
Diğer bir sorun doktrinde ağırlıklı olarak bilgisayar programları için geçerli olan bu ilkenin diğer fikri ürünler için geçerli olmayacağı yönünde görüşler mevcuttur. Görüşlerin ilk dayanağı mevzuatta dijital tükenme ilkesinin doğrudan düzenlenmemiş olup kanun koyucunun tercihi tüm eserler için ortak uygulanacak tükenme ilkesinin olduğu yönündedir. İkinci argüman ise dijital tükenme ilkesinin korsan kullanımı teşvik edeceği yönündedir. Değineceğimiz son argüman ise fiziksel bir eser ile dijital eserin arasında fiyat farkından kullanım ömrüne kadar birçok fark olduğundan tükenme ilkesinin genel anlamda kullanılmasının maksada uygun olmadığı yönündedir (Aksu 2016: 16-17; Drakšas 2023: 42-43).
Bir diğer sorun ise bu durumun ikincil piyasalar üzerinde olumsuz etkisidir. Dijital eserlerin fiziksel eserlere göre maliyet avantajı nedeniyle oluşan fiyat avantajına rağmen fiziksel eserlere karşın dijital eserlerin ikincil piyasaları olmadığından fiziksel eserlere daha ucuz ulaşma imkanının dijital eserler için mevcut olmadığından fiyat farkı bir noktada anlamsızlaşacak fiyatlar eşitlenme eylemine geçecektir. Bu bakımdan dijital tükenme ilkesini uygulamak yerinde olmayacaktır (Perzanowski-Schultz 2011: 17-21) .
Sonuç
FSEK 23. maddede kabul edilen tükenme ilkesi, dijital dünyanın olanakları ile birlikte değişim geçirmeye başlamıştır. Bu değişim doktrinde birçok yazar bakımından küçümsenmiştir, ancak bu değişimin bir göstericisi olan dijital tükenme ilkesi genel anlamda kabul görmektedir.
Bu çalışma kapsamında çıkarılan sonuçlar fiziki eserlerin dijital hallerinin teknik yönü oldukça önemlidir, hatta kopya kullanımı teşvik eleştirisi bile teknik yönle oldukça ilgilidir. Dijital eserlerin fiziksel eserlere göre birçok farklılığı vardır, ancak bu farklılığın eser sahibi ile kullanıcı arasındaki menfaat dengesini bozmayacak şekilde tezahür etmesi zorunludur. Bu bakımdan her ne kadar doktrinde eleştiriler ve uygulamada sorunlar olsa da dijital tükenme ilkesinin kabulü zaruridir.
Kanan İbrahimli’nin 15. Sayı’mızdaki “Deepfake ve Adli Bilişim” isimli yazısını bağlantıdan okuyabilirsiniz.
Yapay Zeka ve Robot Hukuku alanındaki tüm Blog yazılarımızı okumak için bağlantıya tıklayınız.
Yazar: Av. Kanan İBRAHİMLİ
Kaynakça
AÇIKGÖZ, Ahunur (2021) İnternetten İndirilen Dijital Eserlerde Yayma Hakkının Tükenmesi İlkesi, On İki Levha Yayıncılık: İstanbul;
AKINCI, Ertuğrul (2021) Fikir ve Sanat Eserleri Hukukunda Dijital Tükenme, On İki Levha Yayıncılık: İstanbul;
AKSU, Mustafa (2016) “İnternet Üzerinden Yayılan Eserlerde Tükenme İlkesi?: Dijital Tükenme İlkesi?”, Ticaret ve Fikri Mülkiyet Hukuku Dergisi 2(1) 1-22;
DRAKSAS, Justinas (2023) “Digital Exhaustion of The Right of Distribution in The European Union Copyright Law”, Vilnius University Open Series 30-45;
PERZANOWSKI, Aaron-SCHULTZ, Jason (2011) “Digital Exhaustion”, University of California, Los Angeles Law Review 58(4) 1-68;
SULUK, Cahit-KARASU, Rauf-NAL, Temel (2021) Fikri Mülkiyet Hukuku, Seçkin Yayıncılık: Ankara.