Tokenomics ve Unsurları

1. Tokenomik Nedir?

Tokenomik, birçok unsuru ihtiva eden ve son birkaç yıl içinde gelişmiş bir alandır. Kripto para arz ve talep dengeleri, diğer finansal değerlendirmeler ve muhtelif çıkarımların yapılabilmesi için tokenomik özellikli bir durum arz etmektir. Tokenomik, özellikle İlk Token Arzı (Initial Coin Offering, ICO) durumlarında değerlendirilmesi gereken bir husustur. Tokenomik, ICO’larda, sunulan token’ın ekonomik tasarımı ve uygulanan muhtelif parametrelerle tanımlanır. Token çeşitleri farklılık arz etmektedir; buna göre bazı tokenlar hisse sahipliğini gösterir nitelikte olup oy hakkı veya temettü talep edebilme gibi yetkileri sağlamaktadır. Bunun yanı sıra bazı tokenlar ise ödeme hizmetlerinde kullanılan ve değişim aracı niteliğini haiz tokenlardır; bunlar yatırımdan ziyade ödeme süreçlerinde kullanılmaktadır. Tokenomik, tokena ilişkin ekonomi bilimine işaret etmekte olup tokenin nitelikleri, arz ve talep dengesi, ilk halka arzın zaman ve nitelikleri, pay sahipliği yapısının tesisi ve ilk halka arz sonucu meydana gelen düzende arz kontrolü ile token üretme ve yakma süreçlerine işaret eder. Tokenomik, pek çok unsuru ihtiva etmekle beraber yeni bir alan olması hasebiyle üzerine derinlemesine bir çalışma ortaya koymamıştır. İlgili unsurların anlaşılmasında önemli olacak birkaç hususun üzerinde durulması gerekmektedir. (tokenomics)

1.1. Maksimum Arz

Maksimum arz ifadesi üretilebilecek maksimum token sayısına işaret eder. Maksimum arz tespiti yapılarak çoğu tokenların değerinin düşmesi ve enflasyonun meydana gelmesi engellenebilir. Whitepaper üzerinde belirtilen maksimum arz ifadesi dikkate alınarak bedeli ödenen ve tarafına devredilen token sayısı ile kıyaslama yapılıp pay sahipliği oranı da bazı tokenlar için tespit edilebilir. (tokenomics)

1.2. İlk arz

Bu ifade ilk halka arzı olayında ne kadar tokenın ihraç edildiğini ifade eder. Buna göre ilk arz sonucu tokenın likiditeyi desteklemesi ve piyasadaki değerini tespit etmesi piyasa koşullarına göre tayin edilir

1.3. Mevcut Arz

Piyasada o anda bulunan toplam token sayısına işaret edilir. Tokenlar belirli kurallar ve takvimler uyarınca piyasaya sürüldüğünde bu miktar değişiklik arz edecektir. (tokenomics)

2. Mint Rate (Üretim Hızı)

Bu ifade tokenların üretim hızını ve oranını tespit eder. Herhangi bir maksimum arz miktarı söz konusu değilse üreticiler sonsuz sayıda yeni token üretebilirler. Bu üretim oranına mint rate denir. Yatırımcılar bu oranı göz önünde bulundurarak tokenın maruz kalacağı enflasyonu tespit edebilirler.

3. Burn Rate (Yakma Hızı)

Yakma hızı tokenın yok edilmesi ve ortadan kaldırılma zamanını ifade işaret eder. Maksimum arz oranı ulaşılması halinde tokenların bir kısmının ortadan kaldırılması ve yok edilmesi ön görülebileceği gibi piyasa koşulları sebebiyle enflasyonu engellemek amacıyla bu yol tercih edilebilir. Bu gibi hususlar merkeziyetsiz kripto paralar için kullanıcıların inisiyatifine bırakılmış iken merkezi bir otoritenin bulunduğu sistemlerde token halka arzını gerçekleştiren yönetici kesimin bu hususları belirlemesi gerekmektedir. (tokenomics)

4. Tokenomik Parametreleri

4.1. Token Türü

Token türü konusunda bir görüş birliği bulunmamaktadır;  muhtelif açılardan yapılan değerlendirmelerde utility (fayda), security (menkul kıymet) ve payment (ödeme) tokenlarının mevcut olduğu edilmiş olsa da bazı değerlendirmelerde “security” yerine ”asset” ifadeleri de kullanılmıştır. Tokenomik nezdinde yapılacak değerlendirmede yatırımcının amacını doğru tespit etmesi ve bu minvalde token alması beklenmektedir zira token türü tokenların elde ediliş amacı, kullanım biçimi ve devir sürecine ilişkin unsurları ihtiva eder. Yapılan araştırmalar tokenların %68,7 oranında utility tokendan müteşekkil olduğunu ortaya koymaktadır. %31,3 oranında ise ödeme hizmetlerinde kullanılan token söz konusudur.

4.1.1. Utility Token

Bu tür tokenlar belli bir mal veya hizmete erişmek için kullanılmakta olup kullanım amaçları ön plandadır. Yatırımcının bu tokenı yedinde tutması için geçerli sebepleri mevcuttur; kullanım imkanları geniş ve süreklilik niteliğini haiz bir ekonomi tesis edilmiştir.

4.1.2. Security Token (tokenomics)

Security veya menkul kıymet tokenı finansal bir değeri haiz olup alım satım yoluyla kar imkanı sağlamaktadır. Menkul kıymet varlıklarının dijital hallerine işaret eden security token gerçek varlıklar ile desteklenmekte olup yatırımcılar için tercih sebebidir.

4.1.3. Payment Token (tokenomics)

Ödeme hizmetlerinde kullanılan ve değişim aracı niteliğini haiz olan payment token, temel olarak bir para birimi gibi mal ve hizmetlere ilişkin değişim aracı olarak kullanılır.

4.2. Teknik Standartlar (tokenomics)

Token standartları, bir  tokenın nasıl çalışacağını belirleyen kurallar, koşullar ve işlevler kümesidir. Teknik standartlar, kullanılacak olan blokzincir teknolojisinin niteliği ile bağlantılıdır. Ethereum Request for Comment (ERC) esasen akıllı sözleşme geliştirmeye ilişkin yönergeler içeren bir dizi teknik belgedir. Her bir token türü için belirli bir dizi işlev tanımlar ve uygulamalar kurulmaktadır. ERC-20, ERC-721, ERC-777, ve ERC-1155 gibi standartlar kullanılarak teknik standartlar tespit edilmektedir. Buna göre Bitcoin gibi fungible tokenlar için ERC-20 standartı genel olarak kabul görürken, non-fungible tokenlar (NFT) için ERC-721 esas alınmaktadır.

4.3. Standart İhraç Bedeli (Standard Issue Price)

Token ihracı esnasında belirlenen ilk bedelin yatırımcıları teşvik edecek mahiyette olması ve aynı zamanda finansal anlamda sürdürülebilir bir bedel tayin edilmesi gerekmektedir. Ortalama 0,30 Amerikan Doları yatırımcılar için uygun bulunan bir bedel olarak tespit edilmiştir. Bir diğer araştırma ise 0,20 Amerikan Doları bedelin uygun olduğunu tayin etmiştir. İlk arza konu tokenın ve niteliği ile diğer parametreler dikkate alınarak değerlendirme yapılmalıdır.

4.4. Standart Para Birimi

Standart para birimi tespitinde önem arz eden husus, ilgili para biriminin geleneksel merkezi bir para birimi (fiat) veya kripto para olarak tayin edilmesidir. Yatırımcının temayülü, geleneksel para birimine olan güveni ve merkeziyetsiz kripto para sisteminin entegrasyonunda menfaati ile değerlendirilir. Genel olarak kripto paraların kullanılmasının tercih sebebi olduğu belirtilmektedir. Yapılan araştırmalarda kullanılan para biriminin %76,54 oranında Amerikan Doları, %19,75 oranında Ether ve %3,7 oranında Euro olduğu tespit edilmiştir.

4.5. Para Biriminin Kabul Görme Oranı (Currency Acceptance)

Tercih edilen para biriminin yatırımcı tarafından güvenilir ve öngörülebilir kabul edilmesi ilk arzın başarılı olması için önemli kabul edilmektedir. Tercih edilen para biriminin Bitcoin veya Ether olmasının olumlu bir etki uyandırdığı tespit edilmiş olsa da para biriminin meydana getirdiği etkiye ilişkin kesin bir netice söz konusu değildir. Bu kapsamda para biriminin her iki taraf için de önem arz ettiği ve özenli bir çalışma sonucu hedef kitle tespiti yapılarak tayin edilmesi gerektiği ifade edilebilir. Bitcoin ve Ether kabul eden token arzlarının olumlu etkisi araştırmalarda gözlemlenmiştir; %66 oranında Ether kabul edilirken yalnızca %10 oranında Amerikan Doları kabul edilmiştir.

4.6. Birebir Satış (Private Sale)

Birebir satışlar, halka arz başlamadan önce gerçekleştirilen ve ekseriyetle akredite yatırımcılarla yürütülen bir süreçtir. Bu yatırımcılar yüksek oranda yatırım yapar ve ICO öncesi giderlerin bir kısmı bu vasıtayla tamamlanmış olur. Arz sürecinde ise birebir satış yapan tokenların güvenilirlik ve başarı oranına ilişkin olumlu bir intiba söz konusu olduğu ifade edilebilir. Bu kapsamda token alan yatırımcı, indirim veya bonus gibi muhtelif yollarla teşvik edilebilecektir. Literatürde %36-45 arası oranında bir birebir (tokenomics) satış olduğu ifade edilse de bu husus whitepaper üzerinde gözlemlenemediği için net bir sonuca ulaşılamamaktadır.

4.7. Halka Arz Periyodu (Public Sale Duration)

Belirli bir süre boyunca yatırımcılar token alabilecek olup bu süre değişiklik arz etse de ortalama 30-40 gün arası olduğu söylenebilir.

Yukarıda açıklandığı üzere tokenın toplam arz miktarı ifade edilmektedir. Arza konu token miktarı ile daha önce dağıtılmış token sayısının toplamı olarak hesaplanabilir.

4.9. Üst ve Alt Limit (Hard and Soft Cap)

Kripto para için edinilecek maksimum yatırım miktarı üst limit (hard cap) olarak ifade edilmektedir. Bu limite ulaşılması halinde tokenların o yatırım turu için alılmış olduğu kabul edilerek daha fazla yatırımcı fonu kabul edilmez; araştırmalarda edinilen bilgiler doğrultusunda toplam fon ve token değişim miktarının (tradability) hard cap uygulamasından olumlu etkilendiği tespit edilmiştir. Ne var ki, hard cap tespiti iktisadi bir değerlendirme gerektirmekte olup tokenın algılanan değeri, ekonomik kıtlığı gibi hususlar ile yatırımcının yaklaşımının doğru belirlenmesi gerekmektedir.

Alt limit (soft cap) ise yatırımcıyı koruma amacı ile kullanılmakta olup edinilecek minimum fon miktarını belirtmektedir. Soft cap uygulamasında minimum yatırım toplanmazsa yatırımcılara ödedikleri bedel iade edilebilir. Soft cap uygulaması %66,3 oranında arz sürecinde kullanılırken, hard cap uygulaması %84,7 oranında yer almıştır.

4.10. Satış Kotası (Sale Quota)

Toplam arz edilen tokenların belirli bir kısmı satış kotasına tabi tutulabilir. Yatırımcıların token oranlarının seyrelmeye karşın korunacağına dair bir algı tesis eder. Ancak token arz eden için bu kotanın uygulanması operasyonel giderlerin karşılanmasında engel teşkil edebilecektir. (tokenomics)

4.11. Token Dağılımı (Token Allocation)

Tokenların dahil olduğu grup ve bu grubun özellikleri büyük önem arz etmekte olup whitepaper bünyesinde kayda değer bir yer tutmaktadır. Yatırımcılar, tokenların niteliği ve dağıtımına ilişkin değerlendirmeyi bu yolla yapabilecektir. Ortalama olarak token dağılımına göre ICO %55,5 oranında, ekip ve çalışanlar %8,2 oranında tokena sahip olurken operasyonel süreçler ile iş geliştirme için de kayda değer oranda token ayrılmıştır.

4.12. Toplam Sermaye (Capital Collected)

İlgili zaman dilimine kadarki toplam fon miktarını ifade eder. Yatırımcıların gelecek beklentileri ve token başarısı bu yolla ölçülebilecektir.

5. Token Arz Yöntemi (Token Launch)

Bunların yanı sıra tokenların yatırımcılara nasıl sunulacağı ve ilgili yöntem önem arz etmektedir. Muhtelif yollarla arzı gerçekleştirilen token, SAFT, LBP, Auction ve Airdrop konusu olabilir.

5.1. SAFT (Simple Agreement for Future Token- Token Vaadi Sözleşmesi)

Bu anlaşmalar henüz token oluşturulmadan önce gerçekleştirilen ve gelecekte meydana getirilecek tokenların belirli bir oranına karşılık bir miktar paranın doğrudan yatırımcı tarafından sağlanmasını ihtiva eden sözleşmelerdir. Bu anlaşmalarda hakkediş süresi konularak tokenın piyasa değerinin beklenilen düzeyde tutulması hedeflenir.

5.2. LBP (Liquidity Bootsrapping Pools)

Belirli bir proje için likidite sağlanmasında önemli rol oynayan LBP farklı oranlara sahip havuzlar oluşturarak kademeli olarak hedef orana ulaşmak üzere ayarlanır. Sermayenin az olduğu girişimler için bu yöntem tavsiye edilebilir.

5.3. Token Açık Arttırmaları (Token Auctions)

Açık arttırma yoluyla yatırım alınması usulü uygulanarak yatırımcıların token alması sağlanabilir. Ancak bu yöntemde piyasada hakim durumda bulunan veya ekonomik anlamda güçlü olan yatırımcılar açık arttırmanın başlangıç anında tokenların tamamına yakınını alarak hedeflenen amaca ulaşılmasını ve tokenın finansal stabilitesini engelleyebilir. Bu gibi durumların rakipler arasında yaşanabileceği de değerlendirilmelidir.

5.4. Airdrop

Topluluğun genişleyerek büyümesi için bila bedel token sunulması olarak ifade edilebilir. Herhangi bir ücret alınmaksızın tokenların dijital cüzdanlara dağıtılması dikkat çekme ve pazarlama gibi amaçların yanı sıra topluluk üyelerinin teşviki ile de açıklanabilmektedir.

6. Sonuç

Tokenomik, henüz çok yeni ve güncel bir alan olmakla beraber pek çok finansal aracı ihtiva etmektedir. Bunlar arasında yer alan token türü, hard ve soft cap, token dağılımı gibi yukarıda açıklanan unsurlar yatırımcılar ve girişimciler için büyük önem arz etmektedir. Token arzı yapmayı hedefleyen kişinin iktisadi anlamda sürdürülebilir ve doğru ve detaylı kurgulanmış bir plana ihtiyacı olduğu gibi yatırımcıların da token piyasasını yakinen takip ederek ihtiyaç ve gelecek planları ile uyumlu bir yatırım yapmaları gerekmektedir. Bu noktada whitepaper nezdinde bulunan bilgilerin dikkatli bir biçimde incelenmesi ve IDO, token satışının, takip edilmesi gerekmektedir; bu minvalde tokenomik anlayışı ve kavrayışının önemi yadsınamaz.

Doç Dr. Pınar Çağlayan AKSOY’un “Akıllı Sözleşmeler: Temel Hukuki Problemler ve Regülasyon” isimli yazısı için bağlantıya tıklayınız.

Blockchain ve Kripto Paralar hakkındaki tüm blog yazılarımızı bağlantıdan okuyabilirsiniz.

Yazar: Zeynep ERTEN

KAYNAKÇA

Auction Definition | CoinMarketCap.” CoinMarketCap Alexandria, coinmarketcap.com/alexandria/glossary/auction. Accessed 25 June 2023.

Howell ST, Niessner M, Yermack D (2018, July) Initial coin offerings: financing growth with

cryptocurrency token sales. In: Finance working paper no. 564/2018, European Corporate

Governance Institute.

Jürjens, Jan, et al. Tokenomics: Decentralized Incentivization in the Context of Data Spaces. Springer International Publishing, 2022. EBSCOhost, https://proxy.bau.edu.tr:2102/10.1007/978-3-030-93975-5_6.

Momtaz PP (2018b, May 23) Putting numbers on the coins: the pricing and performance of initial

coin offerings. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract¼3169682 or https://doi.org/10.

2139/ssrn.3169682.

Tokenomics: 5 critical crypto valuation factors – alpaca markets. Alpaca. (n.d.). https://alpaca.markets/content/tokenomics-guide#deep-dive

Wandmacher, R. (2019). Tokenomics. In: Goutte, S., Guesmi, K., Saadi, S. (eds) Cryptofinance and Mechanisms of Exchange. Contributions to Management Science. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-30738-7_7

What Is Tokenomics? | CoinMarketCap. CoinMarketCap Alexandria, coinmarketcap.com/alexandria/article/what-is-tokenomics.