Uluslararası Ödeme Yöntemleri ve Kripto Paralar

Giriş

Günümüzde ticaret, devletler ve kişiler için önemli bir gelir kaynağı olmuştur. Gelişen teknoloji ile ticaret, ulusal sınırları aşarak uluslararası bir nitelik kazanmıştır. Ticaret, küresel bir ölçekte ilerlerken bu faaliyetin devamlılık gösterebilmesi için hızlı yapılabilmesi ve güvenli olması gibi problemler ortaya çıkmıştır. Diğer bir deyişle, uluslararası ticarette güvenliği sağlamak, devletlerin temel amaçlarından bir tanesi haline gelirken para transferi ve ticarete konu malın beklentileri karşılaması ihracat ve ithalatçıların kendilerini güvende hissetmeleri gereken alanlar olmuştur. Uluslararası ticaretin yeknesaklaştırılması ve güvenilirliğinin arttırılması amacıyla uluslararası ödeme yöntemleri gündeme gelmiştir[1].  Uluslararası ödeme yöntemleri yıllardır kullanılmasına rağmen teknolojinin ilerlemesiyle daha hızlı bir araç arayışına girilmiştir. Bu noktada ise son zamanlarda kripto paralar ile ödeme yapılarak sürecin daha hızlı bir şekilde ilerletilebileceği ihtimali düşünülmektedir. Yazıda öncelikle, uluslararası ticarette sıklıkla kullanılan bazı ödeme yöntemleri kısaca açıklanacaktır. Ardından kripto paraların bu düzenlemeleri ne tür değişiklikler getirebileceği tartışılacaktır.

Peşin Ödeme (Cash Payment)

Uluslararası ticarette ödeme yöntemleri incelenirken dikkat edilmesi gereken temel yasal düzenlemelerden biri Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karara İlişkin Tebliğ (İhracat Bedelleri Hakkında) (Tebliğ No: 2018-32/48)[2] olarak karşımıza çıkmaktadır. Tebliğin 3. maddesi uyarınca, “Türkiye’de yerleşik kişiler tarafından gerçekleştirilen ihracat işlemlerine ilişkin bedeller, ithalatçının ödemesini müteakip doğrudan ve gecikmeksizin ihracata aracılık eden bankaya transfer edilir veya getirilir. Bedellerin yurda getirilme süresi fiili ihraç tarihinden itibaren 180 günü geçemez. Söz konusu bedellerin en az %80’inin bir bankaya satılması zorunludur.”. Aynı maddenin 2. fıkrasında ise çeşitli ödeme şekilleri sayılmıştır. Bunlar; akreditifli ödeme, vesaik mukabili ödeme, mal mukabili ödeme, kabul kredili akreditifli ödeme, kabul kredili vesaik mukabili ödeme, kabul kredili mal mukabili ödeme ve peşin ödemedir[3].

Peşin ödeme, temel olarak, öncesinde paranın yollandığı ve ardından ticaret konusu malın gelmesinin beklendiği bir ödeme yöntemidir. Mallar henüz ortada yok veya üretim aşamasına yeni geçilmişken ödemenin yapılmasını öngören bir ödeme yöntemi olduğu alıcı için oldukça riskli bir yöntemdir[4].

Mal Mukabili Ödeme (Cash Against Goods)

            Mal mukabili ödemede alıcı, ticarete konu malın bedelini malı teslim almasıyla ödemektedir. Bu ödeme türü incelenirken ihracata konu malların gümrüklerden geçerken çeşitli pasaport veya vize olarak nitelendirilebilecek belgelere sahip olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. Bu dolaşım belgeleri, ticaret konusu malın türüne veya ticaretin taraflarına göre değişiklik göstermekle beraber fatura, çeki listesi, konişmento, Euro 1 belgesi, A.TR belgesi gibi belgeler önemli belgelerden birkaç tanesidir. İthalatçının ülkesine malı çekebilmesi için bütün bu belgelere ihtiyacı bulunmaktadır. Bu belgeler sayesinde hem sözleşme konusu mallar uluslararası geçişlerde bulunabilecek hem de gümrük vergilerinin belirleyicisi olacaktır[5].

            Mal mukabili ödemenin sistemi dikkate alındığında satıcılar açısından çok riskli bir ödeme yöntemi olduğu fark edilmektedir. Bu ödeme yöntemine göre satıcı, az önce bahsi geçen bütün belgeleri toplayacak ardından malla beraber, posta, DHL yoluyla, elektronik bir şekilde veya banka aracılığıyla yollayabilecektir. Ancak buradaki temel sorun, bu belgelerin hepsi alıcının ülkesine ulaşana kadar, bütün bu belgelerin önden alıcının eline ulaşmasıdır. Alıcı, belgeleri aldıktan sonra ticaret konusu malları gümrükten çekebilecektir. Mal mukabili ödeme olduğu için kural olarak malı alınca parayı gönder diyen bir sistem bulunmaktadır. Buna karşılık satıcı, malın dokümanlarının alıcıda bulunması nedeniyle büyük bir riskle karşılaşmaktadır. Alıcı, ticaret konusu malı dokümanlarıyla gümrükten çekebilir ve sonrasında parayı ödemeyebilir, çok geç ödeyebilir, gerekli miktarda ödemeyi yapmayabilir. Dolayısıyla satıcı, istediği şekilde veya miktarda paraya ulaşamayabilir. Buna ek olarak, böyle bir uyuşmazlık sonrasında dava açılması muhtemel yol olacak olsa da ihracatçı için yargılamanın yürütülmesiyle geçen zaman da dezavantaj oluşturmaktadır çünkü ihracatçı için paraya bir an evvel ulaşılması kendi mali dengesini oluşturabilmesi açısından son derece önemlidir[6].

Vesaik Mukabili Ödeme (Cash Against Documents)

            Vesaik mukabili ödeme yönteminde bankaların devreye girmesi kaçınılmaz olmakla beraber bu ödeme yöntemi için International Chamber of Commerce (Milletlerarası Ticaret Odası) tarafından düzenlenmiş 522 sayılı URC (Uniform Rules for Collections) kuralları dikkate alınmaktadır. Satıcı, yine fatura, çeki listesi, konişmento gibi bütün ticaret dokümanlarını oluşturmakta ve ticaret konusu malları göndermektedir. Satıcı, bu dokümanları römiz bankası adı verilen bankaya getirmekte ve römiz bankasına alıcının bulunduğu ülkedeki bankaya römiz mektubuyla beraber göndermesi için bir talimat vermektedir. Römiz mektubunda ise alıcının bankası, muhabir banka, için söz konusu belgeleri malın bedelinin ödenmesi karşılığında dokümanları vermesi gerektiğine dair bir talimat yer almaktadır. Dolayısıyla alıcı, parayı ödediği takdirde belgeleri alıyor ve kendi ülkesine gelen malları gümrükten çekebiliyor[7].

            Satıcı açısından vesaik mukabili ödeme, mal mukabili ödemeye göre daha az riskli olsa da buradaki risk, malların ve dokümanların yola çıktığı esnada alıcının aynı malı başka bir yerde daha ucuz maliyetle bulması hususunda ortaya çıkmaktadır. Bu durumda muhabir bankaya gitmeyecek ve ücreti ödemeyeceği için belgeleri de almayacaktır. Ancak belgeler hala bankada olduğu için ticaret konusu mallar, satıcının elinde bulunmaktadır. Dolayısıyla bu malları başka şekillerde değerlendirebilme imkanı bulunmaktadır.

Akreditifli Ödeme (Letter of Credit)

            Biraz önce bahsedildiği üzere vesaik mukabili ödemede satıcı, malları ve dokümanları hazırladıktan sonra alıcıya gönderilmek üzere bankasına gitmektedir. Akreditifli ödemede ise bu durumun tam tersi karşımıza çıkmaktadır. Alıcı, amir olarak da adlandırılır ve kendi bankasına giderek bir talimat vermektedir. Bu talimat uyarınca satıcı lehine bir akreditif açılmaktadır. Söz konusu banka, akreditif açmayı kabul ederse satıcıya kendi lehine bir akreditif açacağını haber vermekte ve alıcının ticaret konusu mal ile ilgili belirlediği şartları bildirmektedir. Malların zamanında, belirtilen niteliklerde teslim edilmesi gibi şartların gerçekleşmesi halinde ödeme yapılacağı belirtilmektedir. Dolayısıyla alıcıdan bağımsız olarak bir ödeme taahhüdü altına girmekte alıcı, sadece akreditifin açılmasıyla ifasını yerine getirmiş bulunmaktadır. Bu noktadan sonra ise asıl ilişki akreditif bankası ve akreditif lehtarı olan satıcı arasında oluşmaktadır[8].

            Satıcı, akreditif metnine uygun olarak malları üretip gerekli dokümanları hazırladıktan sonra belgeleri kendi ülkesinde bulunan bir bankaya vermektedir. Bu banka, muhabir banka olarak adlandırılmaktadır. Muhabir banka, belgeleri akreditif bankasına göndermektedir. Akreditif bankası, teker teker dokümanları inceleyip içeriğinin akreditif metnine uygun olup olmadığını kontrol etmektedir. Belge üzerinden incelemesi sonucunda belge üzerindeki şartların kararlaştırılan akreditif metnine uygun olduğunu anladığında banka, akreditif lehtarı olan satıcıya ödemeyi yapmaktadır. Sonuç olarak hem bankanın hem de alıcının borcu ortadan kalkmış olmaktadır. Bu ödeme yöntemine dair kurallar ise yine Milletlerarası Ticaret Odası’nın 600 sayılı UCP (Uniform Customs and Practice for Documentary Credits) kurallarına göre düzenlenmektedir[9].

Kripto Paralar

            Yukarıda uluslararası ticarette kullanılan klasik ödeme yöntemleri kısaca ele alınmıştır. Şimdi ise blokzincir teknolojisi ve kripto paralar aracılığıyla bu tür ödemelerin gerçekleştirilip gerçekleştirilemeyeceği tartışılacaktır. Her ne kadar kripto paralar aracılığıyla ödemelerin gerçekleştirilmesi fikri, uluslararası ticarete oldukça hızlandırabilecek bir yöntem olarak görülmesine rağmen bu fikrin hem avantajları hem de dezavantajları bulunmaktadır. Bu nedenle böyle bir sisteme geçmeden önce veya geçtikten sonra ithalat ve ihracatçıların bu sistemin kendi uluslararası ticaretlerine uygun olup olmadığının araştırılması gerekmektedir.

            Blokzincir teknolojisi, merkezi bir otorite olmadan güvenli işlem yapılabilmesine imkan veren dağıtık çoğaltılmış veri tabanı olarak tanımlanmaktadır. Blokzincir, “şu ana kadar üretilmiş̧ ya da gerçekleştirilmiş̧ olan tüm kripto para işlemlerinin kayıt altına alındığı umumi büyük muhasebe defteridir”. Uluslararası ticaret açısından bir açıklama olarak ele alındığında, taraflar arasında mevcut güvensizlik hususunu ortadan kaldırabilecek, kriptografik kanıtlara dayanan bir ödeme sistemidir[10].

            Kripto paraların uluslararası ticarette bir ödeme aracı olarak kullanılması devrim niteliğinde bir değişikliktir. Bunun temel sebebi ise, yukarıda diğer ödeme sistemlerinde bahsedilen aracı veya banka faktörünün bulunmadan bir ödeme sisteminin oluşturulabilmesinden kaynaklanmaktadır. Kaldı ki aynı sistem bankalar tarafından da kullanılarak para transferi için gereken yoğun süreç hafifletilebilecektir. Bu tarz bir yeniliğin öncüsü olarak; 14 Avrupa merkezli banka, ortak bir platform kurarak küçük ve orta ölçekli işletmelere finansman sağlamaktadır. Bu bankaların çalışma prensibi ise blokzincir tabanlı bir sistem kurarak otomatik işleyen akıllı sözleşmeler üzerinden işlemlerin gerçekleştirilmesidir[11].

            Spesifik olarak kripto paraların ödeme yöntemlerine getireceği değişik bakış açısı irdelenecek olursa, geleneksel uluslararası ticarette en yaygın kullanılan ödeme aracı akreditif üzerinden belli tespitlerde bulunmak isabetli olacaktır. Öncelikle akreditifin kullanıldığı bir dış ticaret sisteminde satıcı, alıcı, nakliyeci, gümrük ve bankalar gibi akreditif ilişkisinde etkisi bulunan tüm tarafların işlemlerle ilgili tüm dokümanlar için kendi veri tabanı üzerinden kayıt tutmak ve buna göre hareket etmek durumundadır. Bu veri tabanları arasında uyumluluğun sağlanması ve böyle bir uyumsuzluk halinde doğru olan bilgiyi tespit etmek zaruridir. Blokzincir ve dolayısıyla kripto paraların kullanıldığı bir sistemde bahsi geçen kuruluşların ayrı ayrı veri tabanında bilgileri kaydetme zorunluluğu bulunmamaktadır ve akreditif ilişkisinde yer alan tüm taraflar aynı bilgi ve dokümanlara sahip olmaktadır. Bu açıdan kripto paraların getireceği kolaylık yadsınamaz bir gerçektir[12].

            Uluslararası ticarette blok zincir teknolojisinin ilk kullanım örneklerinden biri olarak 2018 yılında blokzincir tabanlı bir akreditif işleminin gerçekleştirilmesi verilebilir. Söz konusu akreditif, “Arjantin’den Malezya’ya ihraç̧ edilen soya fasulyesinin finanse edilmesi amacıyla gıda ve tarım sektöründe faaliyet gösteren Cargill’e HSBC tarafından sağlanmıştır”. Böyle bir akreditif işleminin 5-10 gün arasında sürmesine karşılık blokzincir teknolojisiyle aynı işlem 24 saat içerisinde yapılabilmiştir. Süreyi bu kadar çok azaltabilen unsur ise, “blokzincir platformu üzerinde eş zamanlı olarak doğrulanabilir” bilgilerin aktarılabilmesidir[13].

            Blokzincir aracılığıyla gerçekleştirilen bir akreditif işleminde ise bazı aşamalar şu şekilde özetlenmektedir:

• “İthalatçı, ithalatçı bankanın blokzinciri üzerinde incelemesi ve depolaması için bir akreditif uygulaması yaratır,
• İthalatçı banka, akreditifi gözden geçirme bildirimi alır ve verilen verilere dayanarak akreditifi onaylama veya reddetme hakkına sahiptir. Akreditif ithalatçı banka tarafından kontrol edilip onaylandıktan sonra onay için ihracatçı bankaya otomatik olarak erişim sağlanır,
• İhracatçı bankanın akreditifi onaylaması durumunda, ihracatçı işletme akreditif şartlarını görebilir ve başvuru boyunca incelemesi istenir,
• İhracatçı işletme, sevkiyatı tamamlamasının ardından, konuya ilişkin fatura ve belgelerin Blok zinciri platformuna yüklenmesini sağlamaktadır. Söz konusu belgeler platform tarafından doğrulanması halinde, saklanmaktadır
• Belgeler, başvuruyu onaylayan veya reddeden ihracatçı banka tarafından izlenir,
• İthalatçı banka, Blok zinciri platformuna yüklenen verileri ve belgeleri akreditif gereksinimlerine göre inceleyerek herhangi bir tutarsızlık olması durumunda ithalatçının bu durumu incelemesi istenmektedir,
• Bir tutarsızlık nedeniyle gerekirse ithalatçı, ihracat belgelerini inceleyebilir ve onaylayabilir veya reddedebilir. Aksi takdirde ithalatçı banka tarafından ödeme gerçekleştirilmektedir.”[14]

            Sonuç olarak, blokzincir teknolojisi ve kripto paraların uluslararası ticarette kullanılmasının avantajları sayılacak olursa ilk olarak, kripto para, işlemleri başlatıldığında ayrı ayrı çözmekte fakat doğrulama yaklaşık 10 dakika sürmektedir. Bu sebeple, tıpkı bir merkez bankasının gerçek zamanlı brüt ödeme (RTGS) sistemi gibidir. Ancak bir hükümet tarafından değil, kullanıcı topluluğu tarafından oluşturulan uluslararası bir para birimi olarak kullanılmaktadır. Akreditif veya muhabir banka gibi aşamaları atlayarak devletlerin merkez bankası tarafından sağlanan RTGS gibi sistemlerle rekabet edebilmektedir. Aslında bu yüzden birçok devlet ve onların merkez bankaları, kripto paraların uluslararası ticarette bir ödeme aracı olarak kullanılmasıyla şüpheyle yaklaşmakta ve bu teknolojinin içeriğini incelemektedirler. İkincisi, uluslararası işletmeler için tamamen kripto paralar üzerinden alım ve satım yapmak, birden fazla para birimi hesabını yönetme ihtiyacını ortadan kaldırmaktadır. Bu yapılar için tek gereken, dünyanın herhangi bir yerinde ödeme yapmak için tek bir kripto para cüzdanıdır. Ödemeler anlık olmasa da hızlı, güvenli ve gizlidir. Hızlı ödeme nedeniyle nakit akışı riski azalmakta ve kripto para ödemeleri, ödemenin yapıldığı sırada cüzdanlarda para bulunmasını gerektirdiğinden kredi riskini ortadan kaldırmaktadır. Buna ek olarak, işlem ücretleri de geleneksel ödeme sistemlerinden daha düşük olabilecektir. Avantajlardan bir diğeri ise, döviz kurları hızlı değişen ülkelerdeki ihracat veya ithalatçılar içindir çünkü evrensel bir para biriminde ödemeleri gerçekleştirmek, yerel para birimindeki ani olumsuz hareketlerden korunmaya yardımcı olabilecektir.

            Buna karşılık kripto paralar ile uluslararası ticaretin gerçekleştirilmesi her zaman olumlu değildir. Kripto paralar henüz geniş çapta kabul görmemektedir ve hatta bazı ülkelerde bu paraların kullanımı yasa dışı olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle alıcılar için satıcıların kripto para kullanabileceklerinin veya kullanmaya istekli olacaklarının garantisi bulunmamaktadır. İkinci olarak bir ihracatçı tamamen bir kripto para ile çalışamıyorsa, uluslararası ödemeler için kripto para kullanmak, bir işlemin her iki ucunda da döviz riski doğurabilecektir. Örneğin, alıcı, geleneksel para birimini söz konusu kripto para ile değiştirir, ardından ödemeyi kripto para cinsinden olarak yapar; satıcı kripto parayı geleneksel para birimiyle değiştirir. Ancak kripto paraların döviz kuru oldukça değişkendir, bu nedenle alıcının kripto parayı aldığı döviz kuru, satıcının kripto parayı para birimine çevirdiği döviz kurundan önemli ölçüde farklı olabilecektir. Bu nedenle her ikisi de olumsuz döviz kuru hareketlerinden dolayı potansiyel olarak büyük kayıplarla karşı karşıya kalabilmektedir. Son olarak, kripto paralar tamamen önceden finanse edilen bir temelde çalıştığından ötürü, kripto para kullanmak ticaret finansmanı konusunda olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir. Çünkü günümüzde ver alan ülke para birimlerine karşılık, o devletin bankaları tarafından sağlanan bir kredi kurumu bulunmasına rağmen kripto para dünyasında henüz böyle bir uygulama yaygınlaşmamıştır. Dolayısıyla kripto para üzerinden finansmanı elde etmek sorun teşkil edebilecektir. Buradaki temel çözüm, gerçek para birimlerinden elde edilen kredilerin kripto paralara çevrilmesi olabilecektir fakat burada da az önce bahsedilen döviz riski gündeme gelebilmektedir[15].

“Blockchain ve Kripto Paralar” alanındaki tüm Blog yazıları okumak için bağlantıya tıklayınız.

Stj. Av. Şaban İbrahim GÖKSAL’ın “Kripto Paralar ve Enerji Sorunu” isimli yazısını bağlantıdan okuyabilirsiniz.

Yazar: Av. Cihangir Altuğ Taş

Kaynakça

[1] Sinem Arıkan Kargı, “Kripto Para Alternatiflerinin Bulanık TOPSIS Yöntemiyle Sıralanması”, Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, Cilt 18, Sayı 1, 2022, sayfa 391.

2 Tebliğ için bkz. https://www.turmob.org.tr/mevzuat/Pdf/15521

3 Orkun Bayram, “Uluslararası Ticarette Tahsil Esasına Dayalı Ödeme Şekiller (Collection Basis) Ve Uygulama Adımları”, İzmir Katip Çelebi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.2, S.2, 2019, s.210.

4 Bayram, a.g.e., 211-212.

5 Gülnigar Askar, “Dış Ticaret Ödeme Yöntemleri ve Türkiye’deki Kullanımı”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Tartışma Metinleri, s.4-5.

6 Bayram, a.g.e., 213.

7 Şengül Alkılıç, “Uluslararası Ticarette Vesaik Mukabili Ödeme Yöntemi”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.14, S.2, 2010, s.21-24.

8 Seymur Zeynalzade, Bayram Topal, Ahmet Selçuk Dizkırıcı, “İhracatta Akreditifli Ödeme Yönteminin Değerlendirilmesi: Bir Katılım Bankası Örneği”, İşletme Bilimi Dergisi (JOBS), C.4, S.1, 2016; s.129.

9 Zeynalzade, Topal, Dizkırıcı, a.g.e., s.130.

10 Orkun Bayram, Dış Ticarette Yeni Ödeme Şekli Banka Ödeme Yükümlülüğü BPO-Etkinlik Analizi, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017, s.141-142.

11 İlker İbrahim Avşar, Kripto Paralar ve Uluslararası Ticaret Üzerine Bir Araştırma: Bı̇blı̇yometrı̇k, LSTM ve Kümeleme Analizi, Hasan Kalyoncu Üniversitesi ve Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020, s.68-69.

12 Suna Özyüksel, Mustafa Ekinci, “Blok Zı̇ncı̇rı̇ Teknolojı̇sı̇nı̇n Dış̧ Ticarete Etkı̇sı̇nı̇n Örnek Projeler Çerçevesinde İncelenmesi”, İşletme Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Dergisi, S.1, 2020, s.95.

13 Özyüksel, Ekinci, a.g.e., s.95-96.

¹⁴ Özyüksel, Ekinci, a.g.e., s.96.

1⁵ Frances Coppola, “Pros and Cons of Bitcoin for International Payments”, https://www.americanexpress.com/en-gb/business/trends-and-insights/articles/bitcoin-a-part-of-the-international-payments-landscape/

[1] Sinem Arıkan Kargı, “Kripto Para Alternatiflerinin Bulanık TOPSIS Yöntemiyle Sıralanması”, Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, Cilt 18, Sayı 1, 2022, sayfa 391.

[2] Tebliğ için bkz. https://www.turmob.org.tr/mevzuat/Pdf/15521

[3] Orkun Bayram, “Uluslararası Ticarette Tahsil Esasına Dayalı Ödeme Şekiller (Collection Basis) Ve Uygulama Adımları”, İzmir Katip Çelebi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.2, S.2, 2019, s.210.

[4] Bayram, a.g.e., 211-212.

[5] Gülnigar Askar, “Dış Ticaret Ödeme Yöntemleri ve Türkiye’deki Kullanımı”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Tartışma Metinleri, s.4-5.

[6] Bayram, a.g.e., 213.

[7] Şengül Alkılıç, “Uluslararası Ticarette Vesaik Mukabili Ödeme Yöntemi”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.14, S.2, 2010, s.21-24.

[8] Seymur Zeynalzade, Bayram Topal, Ahmet Selçuk Dizkırıcı, “İhracatta Akreditifli Ödeme Yönteminin Değerlendirilmesi: Bir Katılım Bankası Örneği”, İşletme Bilimi Dergisi (JOBS), C.4, S.1, 2016; s.129.

[9] Zeynalzade, Topal, Dizkırıcı, a.g.e., s.130.

[10] Orkun Bayram, Dış Ticarette Yeni Ödeme Şekli Banka Ödeme Yükümlülüğü BPO-Etkinlik Analizi, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017, s.141-142.

[11] İlker İbrahim Avşar, Kripto Paralar ve Uluslararası Ticaret Üzerine Bir Araştırma: Bı̇blı̇yometrı̇k, LSTM ve Kümeleme Analizi, Hasan Kalyoncu Üniversitesi ve Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020, s.68-69.

[12] Suna Özyüksel, Mustafa Ekinci, “Blok Zı̇ncı̇rı̇ Teknolojı̇sı̇nı̇n Dış̧ Ticarete Etkı̇sı̇nı̇n Örnek Projeler Çerçevesinde İncelenmesi”, İşletme Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Dergisi, S.1, 2020, s.95.

[13] Özyüksel, Ekinci, a.g.e., s.95-96.

[14] Özyüksel, Ekinci, a.g.e., s.96.

[15] Frances Coppola, “Pros and Cons of Bitcoin for International Payments”, https://www.americanexpress.com/en-gb/business/trends-and-insights/articles/bitcoin-a-part-of-the-international-payments-landscape/