2023’ün Ötesinde Küresel Perspektifte Yapay Zeka Düzenlemeleri: Teknoloji ve Etik Arasında Bir Köprü Olabilecek mi?

Yazar: Polat Göktaş^1,2*

¹UCD Bilgisayar Bilimleri Fakültesi, University College Dublin, Dublin, İrlanda

²CeADAR: Uygulamalı Veri Analitiği Araştırma Merkezi, Dublin, İrlanda

1. Giriş

2023 yılı, yapay zekâ (YZ) teknolojilerinin hızlı gelişimiyle tarihe geçmiş bir dönem olarak öne çıkmaktadır. YZ, sadece teknolojik bir ilerleme değil, aynı zamanda etik, hukuki ve toplumsal dinamikleri de derinden etkileyen bir kavram haline gelmiştir. Bu evrimsel süreç, uluslararası düzeyde etkili düzenlemeleri zorunlu kılarak, yeni dünya düzeninde YZ’nin rolünü yeniden tanımlamaktadır. YZ’nin hızla gelişen doğası, Avrupa Birliği (AB) YZ Yasası (EU AI Act) gibi önemli girişimleri tetiklemiş ve küresel çapta benzer düzenlemelerin hayata geçirilmesi gerekliliğini ortaya koymuştur. Bu dönemin, YZ’nin etik ve güvenli kullanımını nasıl şekillendireceği ve teknoloji ile etik arasında nasıl bir köprü kurulabileceği, uluslararası toplumun en önemli gündem maddelerinden biri haline gelmiştir. Geleceğe bakış açısından, bu dönem, YZ teknolojilerinin sürdürülebilir ve sorumlu bir şekilde geliştirilmesi ve kullanılması için yeni stratejilerin ve politikaların belirlenmesini gerektirmektedir. Bu stratejiler, hem teknolojinin olumlu potansiyelini maksimize ederken hem de etik ve güvenlik risklerini minimize etmeyi amaçlamaktadır.

2. Küresel Çapta YZ ve Yeni Dünya Düzeni

OpenAI tarafından geliştirilen, büyük dil işleme aracı olan ChatGPT’nin 2022’nin sonlarına doğru sahneye çıkması ve geniş ilgi çekmesi, YZ sistemlerini piyasaya sürme yarışını hızlandırdı [1]. 2023 yılına gelindiğinde, Google’ın Bard [2] ve Gemini [3], ve Microsoft’un Bing YZ Chat, Copilot [4] gibi YZ sistemleri piyasaya sürüldü. Bing YZ Chat, zaman zaman yanıltıcı bilgiler sunarak ve hatta kullanıcılarla tartışarak dikkatleri üzerine çekti. Google’ın Bard ve Gemini lansmanları daha az problemli olmasına rağmen, her iki şirketin de ChatGPT’ye yetişme çabasında bazı YZ hatalarına yol açabileceğini gösterdi.

Bu hızlı gelişmeler, uluslararası alanda etkili YZ düzenlemelerinin yapılmasını zorunlu kılmaktadır [5, 6]. AB YZ Yasası, bu alandaki öncü girişimlerden biri olarak öne çıkmakla birlikte, küresel çapta benzer düzenlemelerin hayata geçirilmesi ve uygulanmasını gerektirmektedir [7, 8]. Bu yasa, özellikle yüksek risk taşıyan uygulamalarda etik olmayan ve adaletsiz sonuçlara yol açabilecek YZ sistemlerinin kullanımını düzenlemeyi hedeflemektedir. Örnekler arasında, Amazon’un önyargılı özgeçmiş tarama aracı [9] ve Northpointe firmasının recidivizmi (suç tekrarını) tahmin eden COMPAS aracı [10] bulunmaktadır. Bu araçlar, cinsiyet ve ırk temelli önyargıları barındıran YZ uygulamalarının zararlarını gözler önüne sermiştir. AB, bu yasa ile Genel Veri Koruma Yönetmeliği (GDPR) gibi mevcut yasaların yetersiz kaldığı alanlarda açığı kapatmayı ve YZ’nin etik ve güvenli kullanımını teşvik etmeyi hedeflemektedir.

3. AB’de YZ Regülasyonlarının Dönüşümü: 2020-2023 Stratejik Gelişmeler

2020-2023 yılları arasında AB, YZ regülasyonları açısından stratejik bir dönüm noktasını temsil etmektedir. Bu dönemde, Avrupa Konseyi’nin YZ alanına yapılan yatırımları artırma ve Avrupa araştırma merkezleri arasındaki koordinasyonu güçlendirme çağrıları [11] ve Avrupa Komisyonu’nun YZ Yasası teklifi [12] gibi önemli adımlar atıldı. AB Konseyi’nin Aralık 2022’de YZ Yasası üzerine aldığı pozisyon [13] ve 2023’te kaydedilen önemli ilerlemeler [14], bu sürecin zirve noktaları olarak kabul edilmektedir. 8 Aralık 2023 tarihinde, AB dünyada bir ilk olan kapsamlı YZ Yasası üzerinde geçici bir politik anlaşmaya vardı [15]. Ancak, yasanın nihai metni henüz tamamlanmamış olmakla birlikte, 2024 başında resmi olarak kabul edilmesi beklenmektedir. 2024’te yürürlüğe girecek olan AB YZ Yasası, 2026 yılında tamamen uygulanmaya başlaması planlanmaktadır.

4. AB YZ Yasası’nın İlk İki Yılı: İleriye Dönük Beklentilerimiz Neler Olmalıdır?

2023 sonunda politik onaylanan AB YZ Yasası, AI & Partners tarafından değerlendirilmiştir [16]. Bu değerlendirme, GDPR ile ilgili DIGITALEUROPE tarafından yapılan ex-post (geriye dönük) çalışmalar temel alınarak gerçekleştirilmiştir. Yasanın temel amacı, tüketici haklarını güçlendirme ve Avrupa genelinde kuralları harmonize etme amacı taşımaktadır. Ancak, üye devletlerin bu yasayı tutarlı bir şekilde uygulama çabaları, harmonizasyon hedefiyle çelişebilecek bir parçalanmaya yol açabilir. YZ Yasası’nın tutarlı uygulanması için, tüm üye devletler arasında koordinasyon şarttır. YZ Ofisi (AIO) veya benzeri bir birimin, endüstri ve diğer paydaşlarla iş birliği yaparak gerekli rehberlik sağlaması önerilmektedir. AB YZ Yasası’nın başarılı olması için, modern gelişmelere ve özellikle YZ gibi yeni teknolojilerin getirdiği karmaşıklıklar göz önünde bulundurularak yorumlanması gerekmektedir.

Üye devletlerdeki farklı yorumlamaların, iş modellerinin karlılığı üzerinde önemli etkileri olabileceği ve istenen “eşit oyun alanı”nı riske atabileceği belirtilmektedir. Özellikle, ulusal denetim otoritelerinin (NSA) farklı kararları ve ceza hesaplama yöntemlerindeki tutarsızlıklar, hukuki belirsizlik yaratabilir ve iş modellerinin kârlılığını olumsuz etkileyebilir. Bu bağlamda, Avrupa konsensüsüne dayalı ceza hesaplamaları da dikkate alınmalıdır. Yasa kapsamında bağımsız sertifikasyonlar ve kodlar da önemli bir rol oynamaktadır.

AB YZ Yasası’nın uygulanması ve yorumlanması ile ilgili zorlukların çözülmesi gerekmektedir. Sağlık ve finans gibi belirli sektörlerdeki uygulamaların netliğe kavuşturulması önemlidir. Ayrıca, üye devletlerin AB YZ Yasası’nı nasıl uygulayacaklarına dair net rehberlik ve yönlendirmeler sağlanmalıdır. AB’nin 2030 Dijital On Yıl Stratejisi çerçevesinde, YZ’nin Avrupa’nın dijital dönüşümündeki anahtar rolü vurgulanmaktadır. Ancak bu, AB YZ Yasası’nın uygulanması ve yorumlanmasıyla ilgili zorlukların çözülmesi sonrasında mümkün olabilecektir.

5. Uluslararası Alanda YZ Düzenlemelerinin Yükselişi

Son zamanlarda Avrupa’nın ötesinde de YZ düzenlemelerine yönelik çağrılar artış göstermiştir. YZ’nin hızla gelişen doğası ve etkileri, uluslararası bir düzenleme ihtiyacını açığa çıkarmıştır. YZ’nin sosyal, etik ve ekonomik etkileri, dünya çapında hükümetler ve kuruluşlar tarafından ciddi bir şekilde ele alınmaktadır.

5.1. G7’nin Hiroshima YZ Süreci

G7, Hiroshima AI sürecini başlatarak YZ’nin etik ve güvenli kullanımı için temel ilkeleri belirlemiştir [17]. Bu süreç, YZ teknolojilerinin insan haklarına ve temel özgürlüklerine saygılı bir şekilde geliştirilmesi ve kullanılması için bir yol haritası sunmaktadır.

5.2. ABD’nin YZ Hakları Bildirgesi

ABD, YZ Hakları Bildirgesi’ni yayımlayarak, YZ uygulamalarının vatandaşların özel hayatlarına ve temel haklarına saygılı olmasının önemini vurgulamıştır [18]. Ayrıca, bireylerin veri gizliliği ve algoritmik adalet konularında korunmasını hedeflemekte. Teknoloji topluluğu ve diğer ilgili tarafların tepkisi büyük ölçüde olumlu olmuşken, bazıları aşırı düzenlemenin potansiyel risklerini dile getirmişlerdir. Bu, YZ teknolojilerinin etik ve sorumlu kullanımını destekleyen bir adım olarak kabul edilse de, aynı zamanda inovasyon ve yaratıcılık üzerindeki olası kısıtlayıcı etkiler konusunda tartışmalara yol açmıştır.

5.3. Birleşik Krallık’nin YZ Güvenliği Zirvesi

Birleşik Krallık, 2023’te YZ Güvenliği Zirvesi’ni düzenleyerek YZ’nin güvenlik ve güvenilirlik konularına odaklanmıştır [19]. Bu zirve, YZ sistemlerinin güvenliğinin artırılması ve kötüye kullanımının önlenmesi konularını ele almıştır. Türkiye’nin de aralarında bulunduğu katılımcı ülkeler, YZ’nin oluşturduğu risklere dikkat çekerek ve bu teknolojilerin güvenli bir şekilde geliştirilmesi için uluslararası iş birliğinin önemini vurgulayan bir bildiri imzalamıştır. Zirvede, en güçlü YZ modellerini geliştiren şirketlerin güvenlik politikaları da ele alınmış, ancak bu politikaların bazılarının Birleşik Krallık hükümetinin zirve öncesinde belirlediği en iyi uygulamaları karşılamadığı tespit edilmiştir.

6. Geleceğe Bakış: Küresel Çapta YZ Yasası’nın Uygulanması ve Sürdürülebilirliği

6.1. Küresel Çapta YZ Düzenlemelerinin Önemi

Bu uluslararası girişimler, YZ’nin küresel düzeyde etik ve adil bir şekilde yönetilmesi gerekliliğini vurgulamaktadır. Her bir girişim, farklı perspektifler ve yaklaşımlar sunarken, ortak amaç YZ teknolojilerinin insanlık için yararlı ve zararsız bir şekilde geliştirilip kullanılmasıdır. Bu düzenlemeler ve ilkeler, YZ’nin toplumsal ve ekonomik etkilerini dengeli bir şekilde yönetmek ve bu teknolojilerin potansiyel risklerini azaltmak için hayati öneme sahiptir. Küresel düzeyde uyumlu bir yaklaşım, YZ’nin sürdürülebilir ve sorumlu bir şekilde geliştirilmesini ve kullanılmasını destekleyerek dijital geleceğimizi şekillendirecektir.

AB YZ Yasası, bu alandaki en önemli girişimlerden biri olarak öne çıkmakta ve dünya genelinde benzer düzenlemelerin hayata geçirilmesi ve uygulanması gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu süreç, farklı ülkelerin kendi yasal ve etik normlarına göre düzenlemeler yaparak, uluslararası standartlar ve iş birlikleri oluşturması anlamına gelmektedir.

6.2. Sürdürülebilir YZ Politikalarının Önemi

Küresel çapta, YZ’nin sürdürülebilir ve sorumlu bir şekilde kullanılması için politikaların geliştirilmesi ve uygulanması hayati önem taşımaktadır. Bu politikalar, YZ’nin topluma olan olumlu etkilerini artırırken, etik ve güvenlik risklerini minimize etmeyi amaçlamalıdır. Ayrıca, bu politikalar, YZ’nin ekonomik ve sosyal adalet üzerindeki etkilerini göz önünde bulundurarak, teknolojik gelişmelerin tüm topluluklar için erişilebilir ve adil olmasını sağlamalıdır.

AB YZ Yasası, sürdürülebilir bir dijital gelecek için temel bir yapı taşı olma yolundadır. Yasa, YZ teknolojilerinin etik ve güvenilir bir şekilde geliştirilmesi ve kullanılmasını destekleyerek, bu teknolojilerin topluma olan olumlu etkilerini maksimize ederken olası riskleri minimize etmeyi amaçlamaktadır. Bu süreç, YZ’nin hızla gelişen doğası göz önünde bulundurularak, sürekli bir etik ve yasal değerlendirme gerektirmektedir. Ayrıca, AB’nin dijital stratejisi kapsamında, YZ alanında yenilikçiliği teşvik eden ve yeni düzenleyici kurumlar oluşturan bir yapı sunmaktadır.

6.3. Gelecek Projeksiyonları ve Beklentiler

AB YZ Yasası, gelecekte YZ teknolojilerinin sürdürülebilir ve sorumlu bir şekilde geliştirilmesi ve kullanılması için bir platform sağlayacaktır. Bu, AB’nin “Brüksel Etkisi”ni güçlendirerek, diğer ülkelerin de benzer düzenlemeler yapmasına öncülük edebilir. Yasa, aynı zamanda YZ teknolojilerinin toplumsal kabulünü artırmak ve teknolojiye olan güveni güçlendirmek için önemli bir adım olarak görülmektedir. Ancak, yasanın uygulanması sürecinde karşılaşılabilecek zorluklar ve değişen teknolojik trendler, yasanın sürekli olarak gözden geçirilmesini ve güncellenmesini gerektirebilir. Bu süreç, AB’nin teknolojik yenilikler ile etik düzenlemeler arasında dengeli bir yol izlemesine ve YZ’nin topluma olan olumlu etkilerini maksimize ederken, olası riskleri minimize etmesine yardımcı olacaktır.

Küresel çapta YZ düzenlemelerinin başarılı bir şekilde uygulanması için uluslararası iş birlikleri ve diyaloglar kritik önem taşımaktadır. Bu iş birlikleri, farklı ülkeler ve bölgeler arasındaki düzenleyici farklılıkları azaltabilir ve YZ kullanımı ile ilgili ortak standartlar ve ilkeler oluşturabilmektedir. Ayrıca, YZ’nin getirdiği etik ve güvenlik sorunlarına karşı küresel bir yanıt geliştirmek, bu teknolojilerin insanlığın ortak yararına hizmet etmesini sağlayacaktır.

7. Sonuç

AB YZ Yasası ve uluslararası düzeydeki diğer girişimler, YZ teknolojilerinin etik ve güvenilir bir şekilde kullanılması için kritik öneme sahiptir. Bu süreçler, YZ’nin topluma olan olumlu etkilerini maksimize ederken, olası riskleri minimize etmeyi hedeflemektedir. Gelecekte, YZ teknolojilerinin sürdürülebilir ve sorumlu bir şekilde geliştirilmesi ve kullanılması için uluslararası iş birlikleri ve diyaloglar kritik önem taşıyacaktır.

Bu iş birlikleri, YZ kullanımı ile ilgili ortak standartlar ve ilkeler oluşturarak, teknolojinin insanlığın ortak yararına hizmet etmesini sağlayacaktır. Ayrıca, YZ’nin hızla gelişen doğası göz önünde bulundurularak, sürekli bir etik ve yasal değerlendirme gerektirmektedir. AB’nin dijital stratejisi kapsamında, YZ alanında yenilikçiliği teşvik eden ve yeni düzenleyici kurumlar oluşturan bir yapı sunmaktadır.

Önümüzdeki yıllarda, AB YZ Yasası ve benzeri düzenlemeler, YZ teknolojilerinin toplumsal kabulünü artıracak ve teknolojiye olan güveni güçlendirecektir. Ancak, yasanın uygulanması sürecinde karşılaşılabilecek zorluklar ve değişen teknolojik trendler, yasanın sürekli olarak gözden geçirilmesini ve güncellenmesini gerektirebilir. Bu süreç, AB’nin teknolojik yenilikler ile etik düzenlemeler arasında dengeli bir yol izlemesine ve YZ’nin topluma olan olumlu etkilerini maksimize ederken, olası riskleri minimize etmesine yardımcı olacaktır.

Yazar: Polat GÖKTAŞ

KAYNAKÇA

[1]  OpenAI. (2023). GPTs are GPTs: An early look at the labor market impact potential of large language models. Erişim adresi: https://openai.com/research/gpts-are-gpts

[2] Pichai, S. (2023). An important next step on our AI journey. Erişim adresi:  https://blog.google/technology/ai/bard-google-ai-search-updates/

[3]  Pichai, S., Hassabis, D. (2023). Introducing Gemini: our largest and most capable AI model. Erişim adresi: https://blog.google/technology/ai/google-gemini-ai/ 

[4]  Microsoft Bing Blogs. (2023). Microsoft Copilot is now generally available. Erişim adresi: https://blogs.bing.com/search/december-2023/Microsoft-Copilot-is-now-generally-available

[5] Goktas, P. (2023). Yapay zekâda bütünsel bakış: Şeffaflık, etik dengenin rolü, gerçekle ilişkilendirilmesi ve ötesi: A holistic perspective on artificial intelligence: The role of transparency, ethical balance, transition to reality, and beyond. Sağlık Bilimlerinde Yapay Zeka Dergisi (Journal of Artificial Intelligence in Health Sciences), 3(2), 1-2. https://jaihs.com/index.php/jaihs/article/view/54/y3i2_lte

[6]  Goktas, P., Simon Carbajo, R. (2023). Special issue – Beyond the hype: AI in healthcare – Ethical balance and insights. Marie Curie Alumni Association, 35th Newsletter. Erişim adresi: https://www.mariecuriealumni.eu/newsletters/35th-mcaa-newsletter/special-issue-beyond-hype-ai-healthcare-ethical-balance-and

[7]  Kandır, M. O. (2024). Avrupa Birliği güvenilir yapay zeka ilkeleri ışığında yapay   zekâ etiği. Hukuk ve Bilişim Dergisi, 17. Erişim adresi: https://www.hukukvebilisimdergisi.com/avrupa-birligi-guvenilir-yapay-zeka-ilkeleri-isiginda-yapay-zeka-etigi/

[8]  Goktas, P., Simon Carbajo, R. (2023). Navigating ethical challenges and regulatory landscapes: Is healthcare ready for ethically balanced AI? Erişim adresi: https://ceadar.ie/blog/navigating-ethical-challenges-and-regulatory-landscapes-is-healthcare-ready-for-ethically-balanced-ai/

[9]   Dastin, J. (2018). Insight – Amazon scraps secret AI recruiting tool that showed bias against women. Erişim adresi: https://www.reuters.com/article/us-amazon-com-jobs-automation-insight-idUSKCN1MK08G/

[10] Dressel, J., Farid, H. (2018). The accuracy, fairness, and limits of predicting recidivism. Science Advances, 4(1), eaao5580. Erişim adresi:  https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5580

[11]  General Secretariat of the EU Council. (2020). Special meeting of the European   Council (1 and 2 October 2020) – Conclusions. Erişim adresi:  https:/www.consilium.europa.eu/media/45910/021020-euco-final-conclusions.pdf

[12] European Commission. (2021). Proposal for a Regulation laying down harmonised rules on artificial intelligence. Erişim adresi: https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/proposal-regulation-laying-down-harmonised-rules-artificial-intelligence

 [13]  Council of the EU. (2022). Artificial intelligence act: Council calls for promoting safe AI that respects fundamental rights. Erişim adresi: https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2022/12/06/artificial-intelligence-act-council-calls-for-promoting-safe-ai-that-respects-fundamental-rights/

[14]   Goktas, P. (2023). Sağlık sektöründe yapay zeka, etik ve hukuki düzenlemeler. Erişim adresi: https://hbrturkiye.com/blog/saglik-sektorunde-yapay-zeka-etik-ve-hukuki-duzenlemeler

[15]   Council of the EU. (2023). Artificial intelligence act: Council and Parliament strike a deal on the first rules for AI in the world. Erişim adresi: https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2023/12/09/artificial-intelligence-act-council-and-parliament-strike-a-deal-on-the-first-worldwide-rules-for-ai/

[16]   AI & Partners. (2023). Two years of EU AI Act: What can we expect moving  forward? Erişim adresi: https://media.licdn.com/dms/document/media/D4E1FAQENs7_tomZb1g/feedshare-document-pdf-analyzed/0/1704012150659?e=1704931200&v=beta&t=pqjKnWAStNSJAtG85am9gWLpoy_dmjxiIPHIkOMCEGw

[17]  European Commission. (2023). G7 leaders’ statement on the Hiroshima AI process. Erişim adresi: https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/g7-leaders-statement-hiroshima-ai-process

[18]  The White House. (2023). Blueprint for an AI bill of rights: Making automated systems work for the American people. Erişim adresi: https://www.whitehouse.gov/ostp/ai-bill-of-rights/

[19]   AI Safety Summit. (2023). Frontier AI: capabilities and risks – discussion paper. Erişim adresi: https://www.gov.uk/government/publications/frontier-ai-capabilities-and-risks-discussion-paper

Hakkında

Yapılan YZ hukuki düzenlemelerin ışığında, Dr. Polat Göktaş, gerçek dünya problemlerini çözmeye yönelik yenilikçi YZ modelleri geliştirmede uzmanlaşmış bir veri bilimci uzmanıdır. Şu anda University College Dublin Üniversitesi Bilgisayar Bilimleri Okulu ve İrlanda Uygulamalı Yapay Zekâ Merkezi’nde (CeADAR) Marie-Curie Araştırmacı Bilim İnsanıolarak görev yapmakta ve aynı zamanda Fütüristler Derneği’nde Yapay Zekâ (Yapay Anlayış) Çalışma Ekibi’nin sorumlusu olarak çalışmaktadır. Dr. Göktaş, Ankara ve Bilkent Üniversiteleri’nden mezun olmuş aynı zamanda da Harvard Tıp Okulu’nda araştırmalarını sürdürmüştür. IEEE AP-S Doktora Araştırma Bursu, Fulbright ve Marie-Curie Bireysel Araştırma Fonları, Lindau Nobel Laureate Toplantısı’nda Genç Bilim İnsanı Ödülü ve ODTÜ Serhat Özyar Yılın Genç Bilim İnsanı Ödülü gibi çeşitli prestijli ödüllere layık görülmüş olup, dünya çapında önemli başarılara sahiptir. Göktaş, bu alandaki bilgi birikimi ile YZ Yasası’nın uygulamalarına yeni perspektifler katmayı hedeflemektedir. İletişim için e-posta adresi: polat.goktas@ucd.ie

Figür. 2023 ve Sonrasında Küresel Yapay Zekâ Düzenlemeleri: Teknoloji ve Etik Arasındaki Köprüyü Temsil Eden Sanatsal Görseli [Bu görsel, başlıkta belirtilen metin istemini kullanılarak DALL-E platformu aracılığıyla hazırlanmıştır.]